Onderduiker in Gennep

In het gastenboek werd gediscussieerd over Willem Sandberg, die een van de overvallers was van het bevolkingsregister in Amsterdam, 1 van de meest bekende verzetsacties in WOII. De meeste leden van die verzetsgroep, waaronder Gerrit van der Veen werden door de Duitsers gefusilleerd. Willem Sandberg was de enige die wist te ontkomen. In 1943 en 1944 heeft Willem Sandberg een jaar ondergedoken gezeten op Zandstraat 22. Sandberg was grafisch ontwerper en is later direkteur geworden van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Er is een film gemaakt over deze Willem Sandberg, waarin ook zijn onderduikperiode in het Gennepse. FILM. (zie ook Wikipedia)Het onderduikadres van Sandberg was de woning van Lueben, de schoonouders van Teun Metselaars en grootouders van Harrie-Jan Metselaars, die nu in Amsterdam woont. Het verhaal van Harrie-Jan volgt hieronder:

tekening van de achtertuin	tekening van achterzijde richting Oliestraat en Houtstraat. (en wat heeft Sandberg wèrkelijk gezien?: zie LINK)	zelfportret Sandberg in 1944	collages	Voor uw oriëntatie deze luchtfoto van het Gennep van vóór 1940. Met een pijl heb ik het onderduikadres aangegeven.

	Hallo Harm, Na mijn berichtje van gisteravond in het gastenboek ben ik vanochtend, vóór de Sinterklaasdrukte, meteen maar even aan de slag gegaan. Ik heb nog wel geen scan, maar fotograferen met de camera is ook min of meer gelukt. Hoop ik. Ik heb hierbij een bestand van enkele foto's. Ter toelichting het volgende. Ongeveer 2 jaar geleden werd ik op een avond gebeld door Max Arian, de biograaf van Sandberg, of ik misschien wist waar Sandberg in Gennep had ondergedoken. Dat wist ik heel goed, want het was bij mijn grootmoeder, Lueben, die toen een pension had op de bovendverdieping van Zandstraat 20-22, later de schoenzaak van mijn ouders en waar nu Ad Koot woont. Beneden in het pand zat een tijd lang de Hitler Jugend. Sandberg woonde daar onder de naam Van den Bosch, zonder dat mijn grootmoeder en moeder wisten wie hij was. Hij is in mei 1944 verraden, maar kon op het laatste moment ontsnappen, omdat mijn grootmoeder werd gewaarschuwd door de ondergrondse. Ik heb via Max Arian enkele copieen van tekeningen die hij vanuit ons huis maakte. Die zijn later verwerkt in collages. Je ziet twee tekeningen die Sandberg maakte vanuit zijn kamer. Die kamer zie je op de film met Ad Koot. Achter in de tuin van ons huis Zandstraat 20-22 stond een perenboom met een holle stam. Die is nu weg. Rechts  op nr. 24 woonde de (ongehuwde) familie Mooren,  links kleermaker Basten (althans na de oorlog), De huizen verderop zijn (denk ik) de achterkant van de Houtstraat. De Nieuwstraat was er toen nog niet. Beide tekeningen zijn tot collages verwerkt. Die staan afgedrukt in"Sandberg, vormgever van het Stedelijk"door Ad Petersen. De tweede collage draagt de titel "Garten in der Schweitz." In dat boek staat ook een zelfportret van Sandberg afgedrukt dat hij ook in zijn Gennepse periode heeft gemaakt. Max Arian vertelde me dat de collages thans zoek zijn. De tekeningen berusten in het Stedelijk Museum en zijn eigendom van de erven van Sandberg. Ik ben van plan daar  te gaan kijken of er meer tekeningen zijn die Sandberg in zijn Gennepse periode heeft gemaakt. Artistiek blijkt die periode voor hem in ieder geval zeer belangrijk te zijn geweest. Ik heb er ook een foto bij gedaan van mij zelf (4 maanden oud, voorjaar 1947) met mijn oma Lueben in die zelfde tuin, met op de achtergrond de perenboom. Zij was dus degene bij wie Sandberg op kamers was. Mijn opa was bedlegerig (overleden 1946) en zij is na de geslaagde vlucht van Sandberg door de SD meegenomen, maar na een paar dagen door tussenkomst van burgemeester Van Banning vrij gekomen. Tenslotte een schilderij van mijn vader van diezelfde tuin, ergens in de jaren 1960. Sandberg heeft hem toen hij in Gennep was (en mijn vader al verkering had met mijn moeder) gestimuleerd om te schilderen. Nou, dit is het even. Kijk maar wat je er mee wilt doen voor je site. In ieder geval is het wel leuk dat zo'n Gennepse tuin nog een klein rolletje speelt in de geschiedenis van de moderne kunst. Met vriendelijke groet, Harrie-Jan Metselaars
Hierboven: schilderij van de achtertuin door Teun Metselaars. Hieronder foto van oma Lueben met Harrie-Jan in 1947

Op zaterdag 17 mei 2008 wordt een plaquette geplaatst op het pand Zandstraat 20, als herinnering aan deze onderduiker in Gennep.

tekst persverklaring

De volgende levensbeschrijving kreeg ik via Ad Koot (10 mei 2008)

SANDBERG

Wereldberoemde museumdirecteur vindt zichzelf in Gennep

Willem Jacob Henri Berend Sandberg (1897-1984) heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog, van mei 1943 tot juni 1944, een jaar ondergedoken gezeten op een bovenkamertje middenin Gennep. Daar heeft hij, op de helft van zijn leven, na een uitermate drukke en spannende periode, zichzelf hervonden en in gedwongen rust een geheel nieuwe manier van grafisch vormgeven uitgevonden.

Sandberg is op 24 october 1897 geboren te Amersfoort in een deftige familie van jonkheren. Vanaf 1904 groeide hij op in Assen, waar zijn vader griffier was van de Staten van Drenthe en zijn moeder vooruitstrevende verenigingen en bladen oprichtte op het gebied van opvoeding. De jonge Wil Sandberg wilde na zijn gymnasiumtijd kunstschilder worden, maar op de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam kon hij zijn draai niet vinden. Hij trouwde en ging jarenlang op huwelijksreis, naar Italië, Zwitserland en Duitsland. In Zwitserland werd zijn dochter Helga geboren.

Hij besefte dat hij geen groot schilder kon worden en na een periode als leider van een spirituele beweging, de Mazdaznan, werd hij grafisch ontwerper in Amsterdam. In de jaren dertig is zijn stijl nog zoekend, maar hij heeft wel succes en hij is ook actief in de vereniging voor toegepaste kunsten. Van daaruit komt hij in contact met het Stedelijk Museum in Amsterdam en wordt tot zijn eigen verrassing in 1938 benoemd tot conservator, eigenlijk adjunct-directeur.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog stelt Sandberg zich van het begin af aan principieel op. Samen met een aantal andere kunstenaars, zoals de beeldhouwer Gerrit van der Veen, besluit hij niet mee te werken aan een kunstenaarsorganisatie die door de Duitse bezetter zou kunnen worden misbruikt. Ze willen geen lid worden van de Kultuurkamer en geen lid zijn van een organisatie waar joden worden buitengesloten. Geleidelijk groeit er een illegale kunstenaarsorganisatie voor onderlinge steun en de vervaardiging van valse persoonsbewijzen. Eind 1942 wordt door een kleine groep besloten dat het nodig is de bevolkingsadministratie onklaar te maken, maar dat zal geheel geweldloos gebeuren. Op 27 maart 1943 vindt de aanslag op het Bevolkingsregister in Amsterdam plaats, een zeer spectaculaire gebeurtenis, die Sandberg mee heeft helpen voorbereiden en die de Duitsers als een grote vernedering beschouwen. Er wordt dan ook een grote beloning uitgeloofd en helaas worden bijna allen die betrokken waren bij deze aanslag gepakt. Sandberg ontspringt toevallig de dans omdat hij als de Gestapo bij hem komt niet thuis is.

Sandberg weet op zijn fiets, met een vals persoonsbewijs en een geleend hoedje, te vluchten, eerst naar het Gooi, daarna zo ver mogelijk naar het Oosten, dicht bij de Duitse grens, waar hij denkt dat ze hem het minst zullen zoeken. Zo komt hij in Gennep, waar hij een vroegere secretaresse van het Stedelijk Museum kent die getrouwd is met een sanatoriumarts. Na enige weken bij een boerengezin in Oeffelt, de familie de Bruijn, huurt hij een klein kamertje twee hoog achter, Zandstraat 20, midden in Gennep in een pand waar beneden de Hitler Jugend bijeenkomsten houdt. Daar kan hij op 1 juli 1943 in de krant lezen dat zijn verzetsmakkers en beste vrienden door de Duitsers ter dood zijn veroordeeld en gefusilleerd.

In gedwongen rust en bijna in de zekerheid dat hij ook zal worden gepakt en geëxecuteerd, begint Sandberg weer te tekenen, eerst zelfportretten, dan het uitzicht op de achtertuinen. Daarna maakte hij collages van gescheurde papiertjes. Eind 1943 begint hij aan een reeks experimentele boekjes, experimenta typografica, waarbij hij citaten uit de wereldliteratuur op zijn eigen manier illustreert en vorm geeft, met gebruikmaking van de weinige materialen die hij daar kan vinden. Eén van die boekjes is nog tijdens de oorlog op kleine schaal gedrukt door Frans Duwaer, een van zijn verzetsvrienden. Met hem en met Gerrit van der Veen, die ook nog uit handen van de Duitsers heeft weten te blijven, heeft Sandberg maandelijks contact, tot ook zij worden opgepakt en gefusilleerd.

Sandberg weet, door gefingeerde brieven, de schijn te wekken dat hij naar Zwitserland is weten te ontkomen, maar in juni 1944 krijgt hij van een bevriende marechaussee te horen dat de Duitsers nu ook op zoek zijn naar hem, zij het onder zijn valse naam. De SS is uit Venlo al op weg naar Gennep om hem te arresteren. Hij kan nog net vluchten en verblijft de rest van de oorlog in Limburg en in de Betuwe, waar hij door gaar met zijn experimenta typografica en het contact met Amsterdam weet te herstellen.

Op 5 mei 1945 zit Sandberg achter zijn bureau op het Stedelijk Museum in Amsterdam, waar hij nog datzelfde jaar directeur wordt. Hij wordt als museumdirecteur op den duur legendarisch, omdat hij het museum openzet voor de internationale avant-garde, waaronder de experimentele COBRA-groep. Hij is een tegelijk rechtlijnige en ruimhartige museumdirecteur met heel veel internationale contacten en wordt internationaal even sterk gewaardeerd als hij in Nederland omstreden is. Ook als museumdirecteur blijft hij actief als grafisch ontwerper en hij kan zijn grafische experimenten uit Gennep toepassen in een lange reeks lichte, heldere, kleurrijke museumcatalogi en affiches, met zijn beroemde gescheurde letters.

Ook na zijn pensionering in 1963 blijft Sandberg zeer actief, onder meer als artistiek leider van het Israel Museum in Jeruzalem en als organisator van spraakmakende tentoonstellingen. In 1975 krijgt hij de Erasmusprijs.

Sandberg is in 1984 in Amsterdam gestorven.

 

 

Harrie-Jan Metselaars: " Dag Harm, De foto's die jij laat zien zijn niet van Zandstraat  24, maar van  Zandstraat 20-22. Het gaat dus om het pand waar nu Ad Koot woont  en waar die ( mij wat onduidelijke) winkel  in zit. Dus het pand waar mijn ouders de schoenzaak hadden, waarin ik mijn jeugd heb door gebracht en waar mijn grootmoeder onder de oorlog op nr. 20 (de bovenwoning) het pension had ,waar Sandberg een jaar heeft doorgebracht. Ik had deze foto als eens van Max Arian (de biograaf van Sandberg) gehad, maar was hem kwijt. Toen was me al het hakenkruis op de ramen opgevallen. Ik heb begrepen (van wijlen Jan Mooren) dat op nr. 22 (de winkel) voor de oorlog een café was (van Doris Goossens?) en dat daar onder de oorlog de Hitlerjugend heeft gezeten. Pikant dat Sandberg daarboven dus min of meer zat ondergedoken. Wie de dame in het dakraam is weet ik niet. Niet mijn moeder of oma. Op die verdieping zaten vermoedelijk pensionkamers. Sandberg zat aan de achterkant, met uitzicht op het plat dak en de tuin (met perenboom). Misschien kijkt een vrouwelijke pensiongast uit het raam.. Ik kan het mijn tante Johanna (zuster van mijn vader, woont sinds enkele jaren hier in Amsterdam) vragen. Zij heeft mijn oma een tijdlang in de huishouding geholpen in die tijd. Ze vertelde me vorig jaar nog, toen we even in Gennep waren, dat ze zich nog goed kon herinneren hoe de Duitse politie of SD binnen stormde op zoek naar Sandberg. "

De Zandstraat in 1943. De tramrails liggen er nog. De Nieuwstraat bestaat nog niet.	Uitsnede met mogelijk herkenbare personen.	Het dakraam van Zandstraat 22, waar een mevrouw een kleedje aan het uitkloppen is.	De etalage van Zandstraat 22. In het pand erboven zat wellicht toen al Sandberg (1 van degenen die aan de overval van het bevolkingsregister van Amsterdam had meegewerkt). LINK