"Duits lijntje", denigrerende naam of toch een geuzennaam?

door Wiel van Dinter

Benaming "Duits lijntje"

De benaming ‘Duits Lijntje' is in de tweede helft van de 20 ste eeuw gemeengoed geworden voor de vroegere roemruchte spoorlijn Boxtel-Wesel. Het verkleinwoord ‘lijntje' doet al een denigrerende ondertoon vermoeden. Hieronder zal duidelijk worden dat een gevoel van geringschatting en misprijzen inderdaad de bron is.

Staatsinitiatief
Spoorwegaanleg was in Nederland aanvankelijk particulier initiatief. De Staat begon in 1863 met de aanleg, omdat de uitbreiding van het spoorwegnet in Nederland achter bleef bij de ons omringende landen. De Staat bouwde sindsdien het spoor maar liet de exploitatie ervan over aan een particulier bedrijf met de naam Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen, kortweg Staatsspoorwegen (SS). De NBDS zou als particulier initiatief bijna dagelijks te maken krijgen met deze machtige collega.

Brochure
In 1866 krijgt de SS een door hen gewenste verbinding met het Duitse spoorwegnet via Venlo-Viersen. Wanneer twee heren in 1867 in een brochure hun plan voor een spoorlijn Boxtel (SS-station!) Kleef/Wesel naar buiten brengen is het de SS die deze plannen met argusogen volgt. Zeker als het tweetal aantoont dat hun spoorlijn een kortere rijtijd zal opleveren dan via Venlo. De kiem voor concurrentiestrijd is gelegd.

NBDS
Begin 1871 lijkt het NBDS-bouwproject onder directeur Van Meukeren vast te lopen en wordt dan onder nieuwe directie van J.M. Voorhoeve vlot getrokken. De onmachtige Engelse aannemer Sharpe wordt afgekocht. Twee Nederlandse bouwbedrijven nemen met financiële steun van een bankconsortium o.l.v. het Rotterdamse bankiershuis Voorhoeve het werk over. Met medewerking van de Nederlandse en Duitse overheid kan de lijn Boxtel tot Goch medio 1873 in exploitatie.

Huisvesting
De SS heeft met tegenzin, gedwongen door de overheidsbepalingen, medewerking moeten verlenen aan de bouw van het beginpunt van de Brabant-Duitse spoorlijn in haar station. Het staatsbedrijf ziet er scherp op toe dat er precies volgens de regels gebouwd en aangelegd wordt. Een concurrent huisvesting moeten verlenen gaat niet van harte!

spoorwegkaart Nederland in 1868 met daarin de geplande NBDS lijn

Tegenwerking
Vanuit het SS-hoofdkantoor te Utrecht is de gedragswijze tegenover de jonge concurrent NBDS: gedogen en tegenwerken waar mogelijk. Deze houding uit zich al op 15 juli 1873 wanneer de eerste personentrein van de NBDS vanuit station Schijndel naar Boxtel vertrekt. 600 meter vóór station Boxtel moet de trein stoppen voor een versperring op de rails. De daar opwachtende SS-ingenieur zegt dat inrijden van het station niet kan worden toegestaan, omdat de NBDS niet voldaan heeft aan alle daar geldende veiligheidsvoorschriften. Na vruchteloze discussies is de trein genoodzaakt terug te rijden naar Schijndel. Door ingrijpen van het Ministerie wordt het inrijverbod opgeheven. Maar de toon tussen de twee spoorbedrijven is voor jaren gezet!

Veghel-haven

Voorhoeve
Tijdens deze hectische toestanden houdt de dominante president-directeur Van Meukeren de eer aan zichzelf en neemt ontslag. Zijn opvolger H. Kerstens geeft de regie in handen van de zeer kundige , secretaris J.M. Voorhoeve, die hem in 1886 zal opvolgen als president-directeur van de NBDS. Deze Rotterdammer blijkt decennialang een uitstekende opponent te zijn van de directeur-generaals van de SS. Hij zal tijdens spoorwegconferenties de bijnaam krijgen “die kleine grote man uit Gennep”.

Rederij
De SS probeert op allerlei manieren de exploitatie van de NBDS te bemoeilijken. Zo berekent zij op goederen van de NBDS, die op de SS- lijnen verder getransporteerd moeten worden, verhoogde vrachttarieven (bijv. naar en van Rotterdam). Voorhoeve antwoordt daarop met het oprichten van een eigen rederij, die vracht gaat vervoeren van en naar Veghel-haven en Rotterdam-haven (1886). Eigen boten onderhouden de dienst.

Troef
In 1881 heeft Voorhoeve de SS al een gevoelige tik uitgedeeld. Er bestaat een druk postverkeer tussen de twee grote industrielanden Engeland en Duitsland. Een dagelijkse bootdienst tussen Queensborough en Vlissingen verzorgt de oversteek van personen en goederen, o.a. de post. De bedoeling was dat de SS de post dan zo snel mogelijk vanuit Vlissingen via haar lijn (Boxtel-Venlo) op het Duitse spoorwegennet zou brengen (Hamburg, Berlijn). Tijdsduur was een voorname factor.
Voorhoeve slaagde erin de Engelse en Duitse postbedrijven te overtuigen dat op de lijn Boxtel-Gennep-Wesel met zijn modernste locomotieven belangrijke tijdwinst te boeken was t.o.v. Boxtel-Venlo-Wesel. Voorhoeve troefde hier een zuur kijkende SS-topman af. Een zeer belangrijke winstpost voor de NBDS: ook de doorreizende passagiers namen nu de posttrein wegens de kortste reistijd.

hoofdkantoor van de NBDS aan de Spoorstraat

Algemeen Handelsblad, 1 dec 1899

Grens dicht
De NBDS maakte een bloeiperiode door die een abrupt einde kende, toen augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Van de ene dag op de andere sloot Duitsland de grens voor alle treinverkeer uit Nederland. Daarmee werd de levensader van de NBDS, het internationale personen- en goederenverkeer, doorgesneden. De allervoornaamste inkomstenbron viel onverwacht weg. En daarmee eigenlijk het bestaansrecht. De financiële reserves waren onvoldoende om vier jaren oorlog te overleven met alleen inkomsten van het baanvak Boxtel-Gennep.

Lokaal spoor
In 1918 kende de NBDS nog slechts rode cijfers en nam de SS de exploitatie over (1919). Het eerste wat de grote SS, toen de grenzen weer open gingen, deed, was het internationale postverkeer over Venlo leiden. De SS degradeerde de NBDS-lijn daarmee tot een lijn met een lokaal karakter. De schuldenlast die het NBDS spoorbedrijf met zich meesleepte, leidde vervolgens tot een faillissementsaanvrage (1922).

Overname
In de 20 ste eeuw wil de overheid alle particuliere spoorondernemingen laten opgaan in één door de overheid gecontroleerde spoormaatschappij i.c. de Staatsspoorwegen. De SS neemt daarom de failliete NBDS mèt de schuldenlast over. De curator brengt de eigendommen van het nog op papier bestaande NBDS-bedrijf te gelde. De werknemers van de NBDS krijgen de keus: overplaatsing naar een plek binnen de SS elders in Nederland òf ontslag en zoeken naar een nieuwe werkkring.

Bus
De SS neemt een ‘blok aan het been' over. Goederenvervoer op een spoorlijn door een industriearm, agrarisch gebied stelt weinig voor. Het internationale verkeer was door de SS weggehaald. En alleen lokaal personenvervoer in deze dunbevolkte streek is niet rendabel. Gelet ook op de busdiensten die van dorp naar dorp rijden en haltes hebben in elk gehucht en daarom ook aanlokkelijker zijn dan een aan rails gebonden trein. De lijn sluiten kan niet vanwege de concessie uit 1872, waarin de verplichte instandhouding van de exploitatie is opgenomen voor een periode van 100 jaar (tot 1972). Dus komt de SS met een minimale dienstregeling Boxtel-Gennep v.v. Het vroegere Duitse baanvak tot Wesel wordt eigendom van de Deutsche Reichsbahn. Zij opent met Duits materieel een dienst tot Gennep (‘de Bello').

Wrevel
In de burelen van het SS-hoofdkantoor te Utrecht is deze opgedrongen Brabantse spoorlijn verre van populair. Dat kan men van een verliesgevende lijn binnen het grote geheel van Staatsspoorwegen ook niet anders verwachten. In de financiële afdeling van het hoofdbureau zuchtte men diep als “de Brabantse lijn die vroeger naar Duitsland liep” ter sprake kwam. Oudgedienden dachten nog met wrevel terug aan de keren dat ‘die Voorhoeve' de SS aftroefde in onderhandelingen en beleid (Vlissinger Postroute, Veghel-haven).

In 1945 bezoekt koningin Wilhelmina het door WOII zo getroffen Gennep en vertrekt daarna met de Koninklijke trein vanaf station Gennep

Duits Lijntje
Ter illustratie: enkele naar het hoofdkantoor in Utrecht overgeplaatste Gennepse NBDS-ambtenaren, onder wie mijn oom Jan van Dinter, geb. 1898, waren belast met het afhandelen van onderdelen van het faillissement. Op een dag belde de beheerder in Gennep op, wat er gebeuren moest met het archief in de kelder van het voormalige NBDS-hoofdbureau in de Spoorstraat. Van Dinter vroeg het aan de directeur-generaal. Deze antwoordde: “Ach, die spullen van dat Duits lijntje. Hebben we niet nodig. In de fik ermee!” Aldus geschiedde in de tuin aan de Spoorstraat te Gennep…

Laatdunkend
Vanaf zijn start in 1873 heeft de naam NBDS in SS-kringen nooit sympathiek geklonken en sprak men er waarschijnlijk onderling laatdunkend over: ‘dat Duitse lijntje'. Dat het de grote SS vaak te slim af was, deed die benaming alleen maar dieper in het gemoed snijden. Er was een wereldoorlog voor nodig om daar verandering in te brengen….

Geuzennaam
Toen in het midden van de 20 ste eeuw de NBDS-spoorlijn door o.a. toeristische activiteiten weer in de publiciteit kwam, betitelde men de spoorlijn van 1872-1972 als ‘het Duits lijntje'. Al fronsten historici en geschiedkundig geïnteresseerden de wenkbrauwen. Dit ‘lijntje' was de spoorlijn waarover tot 1914 onder meer keizers, koningen, prinsen en andere hoge edelen met hun gevolg reisden. Geen ander Nederlands particulier spoorbedrijf kan op zo'n hoge status terug zien.


Als we de betiteling ‘Het Duits Lijntje' positief willen duiden, ontdaan van zijn eigenlijke negatieve lading van minachting en misprijzen dan is het beter om het als geuzennaam te beschouwen.

 

Wiel van Dinter Juni 2019