Hoe Gennep spoorstad werd: De jaren 1869 en 1870 |
NOORD-BRABANTSCH-DUITSCHE SPOORWEG-MAATSCHAPPIJ
Van Project naar Spoorbedrijf
De jaren 1869 en 1870
150 jaar
Dit jaar 2019 en volgend jaar 2020 is het telkens 150 jaar geleden dat Gennep belangrijk werd in de ontstaansgeschiedenis van de roemruchte spoorweg Boxtel-Wesel. Het is zeker de moeite waard de eerste signalen van het spoorgebeuren in Gennep te memoreren. Wat ging echter daaraan vooraf.
| Trein In de eerste helft van de 19 de eeuw doet een nieuw vervoersmiddel zijn intrede in Nederland: de spoortrein. Engeland is de bakermat van het spoorwezen. Daar rijdt de eerste personentrein in 1827 (Liverpool). Binnen tien jaar volgen België en Duitsland (Brussel, Neurenberg, 1835). In Nederland trekt een locomotief de eerste trein in 1839, van Amsterdam naar Haarlem. Bodemconditie
|
vrijdag 19 september 1839: vertrek van de eerste trein in Nederland |
spoornetwerk Nederland in 1860 |
Particulier Staatsspoor |
Eerste signaal
Maart 1867 verschijnt in Rotterdam een brochure van notaris W.H. van Meukeren aldaar en de Boxtelse kantonrechter A.H. Verster. Daarin presenteren beide heren hun plannen voor de aanleg van een spoorlijn vanuit Boxtel naar Cleve in Pruissen. In Kleef zal de lijn aansluiten op het Duitse spoorwegnet. In een later stadium wordt Wesel het Duitse eindpunt van de geplande lijn.
Gennep Concessie Stagnatie |
de spoorwegkaart van Nederland van 1868, met daarop ingetekend de NBDS lijn |
 |
Mijnkamers
Op de latere bouwtekening van de Maasbrug (links) zijn die mijnkamers duidelijk te zien.
( Volgt: Gennep en het spoor 1869) |
Jonge talenten in Gennep |
traden zatermiddag 11 mei op in zaal PicaMare op de voorspeelmiddag van de harmonie. Gennepnu was erbij en heeft de jonge artiesten bij hun optreden vastgelegd. Klik op 1 van onderstaande foto's voor het volledige album. Alle foto's kunnen natuurlijk weer voor eigen gebruik gedownload worden (dan wel even doorklikken naar het grootste formaat).
 |
 |
 |
 |
10 mei |
Het is vandaag alweer 79 jaar geleden dat voor Gennep WOII begon met de inval in Nederland en via Gennep. Het is hier nu alweer 79jr vrede, maar dat is lang niet overal in de wereld het geval. En zelfs binnen landen in Europa zijn er spanningen. Het is bv afwachten hoe het gaat lopen in Noord-Ierland vanwege de Brexit. Maar ook in Spanje zijn er nog steeds spanningen tussen Catalonië en Madrid. Ik was van de week in Lleida in Spanje om een presentatie met een Q en A te geven aan een 25tal Spanjaarden uit alle hoeken van dat land. Daar kwam dat onderwerp ook ter sprake (naast natuurlijk de shock woensdagavond van het 4-0 verlies van Barcelona). Catalonië is het rijkste deel van Spanje en draagt het meeste bij, maar heeft het gevoel daar weinig voor terug te krijgen. Ik denk zelf dat het vooral een kwestie is van een gevoel dat er heerst dat er te weinig respect is voor datgene wat men bijdraagt en het maar eenzijdig vragen om meer. Daar waren de spanjaarden het wel mee eens. Een oplossing zal er wel niet zijn. Aan het eind van WOI werd de kiem gelegd voor de opkomst van de Nazi's en uiteindelijk WOII, welke fout gelukkig nà WOII niet opnieuw gemaakt werd. We kregen er samenwerking voor terug en uiteindelijk de Europese Unie. En hoeveel daar ook mee mis mag zijn, het is altijd beter dan de situatie na WOI. Maar terug naar de 10e mei en dan met een stukje uit het boek over de Gennepse Joden dat vorig jaar is uitgebracht vanwege het plaatsen van de struikelstenen: (en er zijn nog een zeer beperkt aantal boeken beschikbaar via Jan Wessels)
Rond het jaar 2000 nadien herinnerde Fritz (Fred) Spiegel zich dat hij op de ochtend van 10 mei
1940 wakker werd van het lawaai van overvliegende vliegtuigen met hakenkruisen op
de vleugels en van tanks en gevechtsvoertuigen die door de Spoorstraat trokken. Even
later hoorde hij zijn tante Marta beneden in de keuken Duits praten tegen iemand anders
dan zijn oom. Het bleek een Duitse officier te zijn, die had aangeklopt en gevraagd
had voor hem koffie te zetten. Koffie die hij zelf meebracht. Hij vroeg aan Marta Spiegel
waarom ze zo goed Duits sprak. Zij zei dat ze een Duitse Jodin was, die vanwege de
Jodenvervolging Duitsland had verlaten. De officier gaf te kennen dat zij als zodanig van
het Duitse leger niets te vrezen had. Enkele dagen later hing Fritz met een paar andere
kinderen rond bij een van de kampen rond Gennep waar de Duitse soldaten gelegerd
waren. Een van de soldaten gaf hen snoepjes, waarop een van de kinderen naar Fritz
wijzend zei: ‘Geef hem maar niks, hij is een Jood’. De soldaat zei toen tegen die jongen
‘Bemoei je met je eigen zaken” en gaf Fritz een extra portie. Ondanks deze geruststellende ervaringen hoopte Fritz, met zijn nog verse herinneringen
aan de Kristallnacht, dat de soldaten snel zouden verdwijnen. Zijn oom Adolf was
al meteen in de nacht van de Duitse overval op de vlucht geslagen. In paniek was hij
door Gennep gehold en per fiets in westelijke richting vertrokken. Adolf vreesde dat
de Gestapo het op hem gemunt had. Dat bleek inderdaad het geval. Drie dagen later
stond de Gestapo voor hun deur om Adolf Spiegel op te pakken. Nadat ze het hele huis
hadden doorzocht en tante Marta gevraagd hadden waar hij was, namen ze haar mee
naar Kleve. Daar werd ze mishandeld, maar toen duidelijk werd dat ze echt niet wist
waar Adolf was, lieten ze haar gaan en kon ze terug naar Gennep.
Fritz Spiegel overleefde de kampen en de oorlog. 2 andere Gennepse kinderen, Nanny en Selly werden vergast en verbrand. Hieronder beide meisjes. En het begon allemaal op die 10e mei, toen Fritz Spiegel in de Spoorstraat (tegenover Wilhelminaplein) wakker werd van de overvliegende vliegtuigen en de tanks in de Spoorstraat.
 |
 |
 |
Nanny Kaufman (in het midden) tussen haar Gennepse buurkinderen |
Selly Andriesse (geheel links) voor de slagerij van Noij (links naast de Kroon) |
Nanny en Selly vertrekken april 1943 via Vught naar Westerbork en van daaruit naar Sobibor om daar vergast te worden. |
Foto's |
 |
klik op 1 van deze 3 foto's voor een album met plaatjes van de dodenherdenking van 2019 |
 |
 |
de dodenherdenking van 2019 |
4 en 5 mei |
komen er weer aan. Zaterdag 4 mei is de jaarlijkse dodenherdenking bij de Barmhartige Samaritaan, het oorlogsmonument bij de Niersbrug dat na de 2e wereldoorlog is geplaatst. En dat brengt ons bij die oorlog. 10 mei is het 79 jaar geleden dat de Duitsers Nederland binnen vielen en Gennep was een van de eerste plaatsen die veroverd werd. Want bij Gennep lag de Maasbrug, die de Duitsers nodig hadden om Nederland met materieel binnen te kunnen vallen. Dat gebeurde met een list, die elders op deze site wordt verhaald. Om even stil te staan bij die gebeurtenissen van 79 jr geleden een paar plaatjes.
 |
Deze foto's zijn allemaal door het Duitse oprukkende leger gemaakt. Links een radiowagen bij Zonlichtheide aan de Heijenseweg. Rechts de ontspoorde Duitse pantsertrein bij Mill en geheel rechts zien we Duits transport over de door hen veroverde Maasbrug |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
De aspergestellingen op de Zandstraat zijn nutteloos gebleken. (de foto is gemaakt vanaf waar in 2019 Aarnoutse zit) |
Een Duitse tank bij de loswal met op de achtergrond de Gennepse Maasbrug |
Maar de spoorbrug alleen was nog onvoldoende voor het transport van al het materieel. Er werd door de Duitsers ook een pontonbrug gelegd vanaf de loswal naar het Veerhuis. 5jr later zou nog een keer een pontonbrug worden gelegd maar dan door de geallieerden op weg naar Duitsland. We schrijven dan februari 1945. |
|
Koningsdag 2019 |
 |
8 gedecoreerden dit jaar. Er staan er 7 op de foto links (van facebook pagina gemeente, gemaakt bij de uitreiking op vrijdag 26 april in PicaMare) omdat 1 gedecoreerde verhinderd was. Gefeliciteerd heren en dame (dit jaar weer maar 1 dame). Ik zag de toelichting op de site van de gemeente en heb daar (natuurlijk :-)) één opmerking over. Als je lid van een vereniging bent, betekent dat dan meteen dat je vrijwilliger bent? Wellicht is het woordgebruik vooral gekozen richting het kapittel dat over de onderscheidingen moet beslissen. Op zaterdag 27 april barstten de festiviteiten dan echt los. Om 11 uur de kinderspelen (vanwege het veranderde tijdstip geen foto's helaas) en 's middags voor het Geveltje het grote feest van 2 tot 10. Het weer werkte redelijk mee. Het was weliswaar een stuk frisser dan vorig weekend, maar het bleef gelukkig grotendeels droog. Ze hingen met de benen "buiten". Ik heb een paar plaatjes geschoten. Voor alle foto's, klik op de volgende link. Link naar Koningsdag 2019. O ja: anders dan verleden jaar was de Zandstraat nu afgezet. Een hele grote verbetering. En wellicht is een traditie in Gennep bezig vorm te krijgen. |
Verwoestende brand legt Gennepse Martinuskerk in de as |
Op 15 april 2019 werd de wereld opgeschrikt door een grote brand in de Notre Dame in Parijs, die zeer grote schade aan de kathedraal veroorzaakte. 6 eeuwen daarvoor, aan het begin van de 15e eeuw zo rond 1420 verwoestte een brand de Martinuskerk in Gennep.De„Neerlandia Catholica” vehaalt dat de kerk in de 15 de eeuw was verbrand en weer herbouwd.
 |
 |
|
De brand in de Notre Dame op 15 april 2019 |
6 eeuwen daarvoor, rond 1420, stond de Martinuskerk in Gennep in lichterlaaie. De kerk had er in die vorm ruim 100 jaar gestaan. Het electriciteitshuisje stond er toen natuurlijk nog niet, maar heb ik erbij gezet ter orientatie. We weten uit de "Neerlandia Catholica" dat de kerk in de 15e eeuw is afgebrand. De grote luidklok dateert van 1434 en moet van na de brand zijn. Vandaar dat we kunnen afleiden dat de brand daarvoor en dus vermoedelijk rond 1420 moet zijn geweest. | |
Meer dan 400 brandweermensen bestreden de brand in de Notre Dame, met hoogwerkers, waterkanonnen en er werd zelfs gesuggereerd om blusvliegtuigen in te zetten. Niets van dat alles 6 eeuwen geleden bij de brand van de Martinuskerk. Er bestonden nog geen pompen en ook geen brandweer. Van de burgers werd verwacht dat ze kwamen helpen. Water moest gehaald worden met leren emmers, die men in een rijtje door gaf. Het water werd gehaald uit de gracht bij de kerk. Men liet de leren brandemmers aan een touw zakken tot deze vol waren. Maar ook werd water gehaald uit de Niers. De 100 jaar daarvoor gebouwde stadsmuren vormen nu een belemmering om het water via de kortste weg uit de Niers te halen. De stadsmuren verhinderden dat en men moest naar de Nierspoort om bij het water te kunnen. De kans op succes was dan ook heel klein. |
 |
leren waterzak /emmer voor brandblussing
|
 |
Gelukkig stond andere bebouwing ver weg, zodat er weinig gevaar was voor de overslag van de brand naar andere gebouwen. Dat zou wel het probleem worden in 1597 toen een grote stadsbrand het grootste gedeelte van Gennep in de as legde, maar niet de Martinuskerk. Het meest dichtbij de Martinuskerk stonden de gebouwen aan de noordzijde van de kerk, bij de stadsmuur. Het bolwerk, waarvan de kruisgewelven en funderingen recent werden aangetroffen bij de vernieuwing van de stadsmuur op het kerkhof hield stand. |
de in 2003 blootgelegde gewelven van het voormalige bolwerk |
Hoe de brand ontstaan is, is onbekend. Blikseminslag?, een omgevallen godslamp of andere olielamp?, of een andere oorzaak?
Maar laten we eerst terug gaan in de tijd, waarom op deze plek een kerk gebouwd is...
 |
De Martinuskerk stond al 7 eeuwen op die plek. Rond het begin van de jaartelling zag het landschap, waar nu Gennep ligt, er uit zoals links op de afbeelding. Een rivierplateau met stuifduinen tussen Maas en Niers en bij een doorwaadbare plaats in de Niers. Een prima vestigingsplaats voor mensen. Dichtbij water, op een hoogte en beschermd door het water. Het water dat voedsel verschafte, want zeker de Niers zat vol met vis. Vondsten uit de bronstijd en ijzertijd aangetroffen bij archeologische opgravingen laten zien dat mensen deze plek al vroeg gevonden hebben. |
||
Toen in 1953, na de 2e wereldoorlog de huidige Martinuskerk gebouwd werd in de Blaotenkamp werden restanten gevonden van een Romeinse begraafplaats (nummer 1 op de afbeelding hierboven). Er werd veel Romeins aardewerk gevonden bij het uitgraven van de fundering. Een aantal van deze vondsten zijn anno 2019 nog te zien in museum de Crypte. Op de foto rechts een foto van een aantal van de vondsten. Deze begraafplaats is volgens de archeologen in gebruik geweest van ca 85 jr na Christus tot ca 225jr na Christus. Die datering werd gedaan aan de hand van voorwerpen en sieraden, die de doden in hun graf hadden meegekregen. Ook werd een vloertje van maaskeien aangetroffen.
|
  |
||
Het zou logisch zijn dat dergelijke begraafplaats in de buurt van een nederzetting moet hebben gelegen. Of dit in de huidige oude kern geweest zal zijn? Maar wat is er na 225 na Christus gebeurd, toen er op die plek blijkbaar geen begravingen meer plaats vonden? |
|||
In het voorjaar van 1994 werd bij archeologisch onderzoek van een groot bouwterrein tussen het toenmalige bejaardenhuis en de Touwslagersgroes (nummer 2 op de eerdere situatietekening) opnieuw een begraafplaats gevonden. Archeologen concludeerden dat die begraafplaats waarschijnlijk tussen 400 na Christus en 700 na Christus in gebruik is geweest. Geheel rechts een aantal foto's uit 1994. De begraafplaats was blijkbaar verplaatst. Hieronder staan afbeeldingen van een aantal vondsten bij die opgravingen.
|
opgravingen Gennep west in 1994 |
||
 |
 |
 |
 |
Recente hoogtekaart van de omgeving waar de vorm die lijkt te wijzen op een romeins legerkamp te zien is. |
In 1989 startte een groot onderzoek aan de Stamelberg/Maaskemp dat een voor Nederland unieke Frankische nederzetting bloot legde. Uit de vondsten en het onderzoek concludeerde men dat die nederzetting rond 375 na Christus gesticht zou moeten zijn. Er waren bouwwerken van 20 tot wel 60m lengte. Aardewerkvondsten dateren tot voorbij 600 na Christus. De locatie van deze nederzetting is bij nummer 3 op de eerder situatietekening. Nummer 3a geeft overigens de plaats aan waar op recente hoogtefoto's een duidelijk vierkant te herkennen is, hetgeen zou kunnen wijzen op de locatie van een Romeins castellum. Ook zijn er vermoedens over een Romeinse wachttoren die op de plek van het Genneperhuis gestaan zou hebben. Daar zijn Romeins tufsteen, Romeinse pannen en ander materiaal gevonden. In 1993 werden bij opgravingen bij het Melkstraatje (nummer 4 op de plattegrond) bebouwingsresten gevonden, die gedateerd werden vanaf 500-600 na Christus tot wel 1200 na Christus. |
|
De asterix op de plattegrond markeert de plek van de oude Martinuskerk. Het lijkt een volstrekt logische plek ook, want dicht bij een nederzetting. Helaas weten we weinig over eventuele bewoninging van de huidige oude kern zelf in de Romeinse tijd en daarna. Het Katholieke geloof werd door de Romeinen naar onze streken gebracht, maar kwam pas echt goed op gang toen Clovis, koning van de Franken (466-511) zich liet bekeren tot het Christendom. Dat was het begin van het bouwen van steeds meer kerken. Rond 690 na Christus kwam Willibrord (± 658-739) die afkomstig was uit Northumberland naar de Lage Landen. In 695 werd hij in Rome door de paus gewijd tot aartsbisschop van de Friezen, met de opdracht onder dit heidense volk het geloof te prediken. Rond 700 na Christus was er verder Lambertus (ca 650-705 nC) bisschop van Maastricht die vele kerken langs de Maas heeft opgericht.
|
Of Willibrord of Lambertus bij de Martinuskerk betrokken zijn geweest zijn hooguit mogelijkheden of vermoedens en met de huidige kennis niet aantoonbaar. Door wie en wanneer precies de eerste parochie werd opgericht en een kerkje gebouwd is daarom onduidelijk en in nog de mist van het verleden verborgen. Rond 700 zal een rechthoekig paalkerkje het begin van de latere Martinuskerk zijn geweest. Deze paalresten zijn gevonden bij de opgravingen bij de sloop van de oude Martinuskerk in 1948, nadat de kerk door de gevechtshandelingen van WOII zwaar beschadigd was. Begin van de 8e eeuw is in een aantal geschriften gesuggereerd en gezien de voorgeschiedenis van bewoning in en rond die plek lijkt dat niet onaannemelijk. Wellicht is de begraafplaats bij dat kerkje een indicatie als vervolg op de begraafplaats in Gennep West. Na de bekering tot het Katholieke geloof wilde men immers bij de kerk begraven worden, omdat men die zag als poort naar de hemel.
 |
Uit de opgravingen in 1948 onder leiding van Glasema kunnen we veel opmaken, omdat de funderingen werden blootgelegd, die de geschiedenis van de oude Martinuskerk in de verschillende eeuwen "vertellen". Glasema c.s. constateerde dat de eerste vorm een eenvoudig rechthoekig zaalkerkje moet zijn geweest. In eerste instantie was dit een houten paalkerkje want de paalresten zijn terug gevonden. |
 |
Het rechthoekig paalkerkje had waarschijnlijk een afmeting van 6,5m bij 10,5m en werd later vervangen door een stenen zaalkerkje met globaal dezelfde afmetingen. De muren waren 50cm dik. De fundering werd gemaakt van maaskeien. Zie de foto rechts die in 1948 bij die opgravingen gemaakt is. Daarna vergrootte men het zaalkerkje met een priesterkoor dat globaal 4 bij 4 meter inwendig bedroeg. Weer later werd dat priesterkoor nogmaals vergroot tot de volle breedte van de zaal van het kerkje en met een nieuwe diepte van 6 meter. Tussen 1200 en 1250 werd baksteen ge-herintroduceed in Nederland door de kloosters (daarom ook de naam "kloostermoppen"). In deze streken, waar natuursteen schaars is, bood baksteen enorme mogelijkheden om te bouwen. Dat gebeurde ook in Gennep, maar nog niet voor gewone woningen. Dat moest Gennep tot schade en schande ondervinden bij de grote stadsbrand van 1597. Stadsmuren en belangrijke gebouwen zoals kerken werden vanaf die tijd gemaakt van baksteen metselwerk en afgedekt met pannen in plaats van met stro. Tot die tijd moest men voor steenachtige materialen ver zoeken. Tufsteen kwam bijvoorbeeld uit de Eiffel. We zien dit baksteen-werk terug komen in de oude Martinuskerk. Rond 1300 na Christus had Gennep stadsrechten en kreeg het ook een stadsmuur (van bakstenen). Ook de Martinsukerk werk weer verder uitgebreid. Er werd aan de zuidkant een beuk bijgebouwd en het priesterkoor weer verder vergroot tot de vorm die het had bij de brand begin 15e eeuw. En dan zijn we weer bij die brand nu 6 eeuwen geleden aangekomen.
|
||
 |
Nadat de brand uitgedoofd was kon de schade worden opgemaakt en dat was niet positief. Men besloot om op de oude fundamenten de kerk helemaal opnieuw op te bouwen, maar de kerk dan meteen ook groter te maken en bovendien een klokketoren te bouwen. We weten niet of de oude kerk al een toren gehad heeft. Er werd nu ook een zijbeuk aan de noordzijde gebouwd en het koor werd verder vergroot. In 1434 was de herbouw gereed en kwam het sluitstuk. Er was nu een grote stevige klokkentoren en dus moest er een imposante luidklok gegoten worden. |
 |
Omdat Gennep een stad was, moest dat natuurlijk een imposante klok worden om de statuur van het stadje te benadrukken. Na een zoektocht werd een klokkengieter gevonden, die zijn intrek nam in Gennep. Het gieten van de klok moest ter plaatse gebeuren en zou enige maanden in beslag nemen.
de grote luidklok van de Martinuskerk, die anno 2019 nog in de toren van de huidige Martinuskerk hangt en waarschijnlijk het oudste nog in gebruik zijnde stuk in Gennep is |
Na het gieten werd de klok in de klokkentoren van de nieuwe Martinuskerk gehesen en voor de 1e keer geluid. Het moet zonder twijfel een gebeurtenis van jewelste geweest zijn in die tijd. Op de foto links zien we die grote zware luidklok hangen in de toren van de huidige (2019) Martinuskerk, geflankeerd door de 2 kleinere klokken uit respectievelijk 1662 en 1666 en die ook gegoten zijn naar aanleiding van een bijzonder voorval. Maar dat is weer een ander verhaal.
|
in deze plattegrond van die nieuwe Martinuskerk in 1434heb ik ingetekend wat de afmetingen en vormen van de afgebrande kerk waren. |
 |
Op de prenten links en rechts zien we de oude Martinuskerk afgebeeld. Rechts van die kerk zie u ook telkens het "bolwerk", waarvan ik de gewelven op een eerdere foto liet zien.
|
 |
 |
de oudst bekende gravure van Gennep, uit 1576 |
Schildering van Gennep (aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek) |
Schets van Gennep in het London Victoria-Albert museum (in Londen dus) |
De kerk heeft de stadsbrand van 1597 overleefd omdat de kerk vrij stond van alle bebouwing en bovendien van steen was. Ook de invallen door de Spanjaarden en de Staatsen heeft de kerk overleefd. Op 20 augustus 1648 stortte de kerk echter grotendeels in (de toren en een deel van het koor en de zuidelijke zijde bleef staan) en moest weer opnieuw opgebouwd worden. Maar dat is weer een volgend verhaal.
Als afsluiting een afbeelding van de kerk, zoals deze eruit zag in 1945. Op de tekening ook het electriciteitshuisje (in geel) dat er nu nog staat.
|
 |
De bebouwing ten noorden van de kerk is geheel verdwenen. Dat er ook een pottenbakker gezeten heeft op het terrein dat nu bij het kerkhof hoort is te vinden in de gemeentearchieven. Maar het is ook op te maken uit de vele potscherven die aan de oppervlakte komen als er weer een begrafenis is in het kerkhof-gedeelte aan de noordzijde van de vroegere kerk. Vanaf ca 1908 werden mensen nu ook begraven aan de noordzijde van de kerk. Er bevindt zich in dat gedeelte nog een grafsteen met als datum 1908.
In 1908 werd een nieuwe sacristie gebouw aan de noordzijde van het priesterkoor.
En in 1931 vond er een laatste, maar zeer grote uitbreiding plaats onder deken Kreijelmans. Het priesterkoor werd verdubbeld (aan de zuidzijde van het bestaande koor), er werd een grote kinderkerk/kinderkapel gebouwd aan de zuidzijde en ook links (noordzijde) van de toren werd een uitbreiding gemaakt met een kapel, waar bijvoorbeeld de biechtstoel van de kapelaans stond. Mijn eigen grootvader heeft nog (vergeefs) ingeschreven om deze uitbreiding te mogen realiseren.
In deel 2 van het verhaal over de oude Martinuskerk in Gennep vertel ik verder over dit stuk Gennepse geschiedenis en met alle plattegronden hoe die Martinuskerk er vanaf ca 700na Christus tot nu uitgezien moet hebben.
Voor degenen die de oude voorpagina's nog eens willen zien:Oude voorpagina's